منتشر شده در شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی (مرکز تحقیقات استراتژِیک ریاست جمهوری)
مقدمه
نام‌گذاری سال‌ها از سوی مقام معظم رهبری همواره نشان‌دهندة مسیری است که برحسب نیازهای کشور، به مردم و مسئولین پیشنهاد می‌شود. در همین راستا، پژوهش برای یافتن روش‌های تحقق شعار سال، یعنی «دولت، ملت، همدلی و هم‌زبانی» می‌تواند گره‌گشای بسیاری از نیازهای کشور در سال 94 باشد. انتخاب شعار «دولت، ملت، همدلی و هم‌زبانی» در سال 1394 توسط مقام معظم رهبری نشان‌دهندة نیاز کشور به حفظ اتحاد و انسجام میان دولت و ملت در این سال می‌باشد. آیت‌الله خامنه‌ای در حرم مطهر رضوی به نقشه‌های دشمنان جهت سلب اعتماد مردم نسبت به‌نظام اسلامی اشاره می‌فرمایند: «دشمنان ما صریحاً می‌گویند که هدفشان از فشارهای اقتصادی یک هدف سیاسی است. هدف آن‌ها این است که مردم ایران را در مقابل نظام اسلامی قرار بدهند (بیانات در حرم مطهر رضوی 01/01/1394)». مقام معظم رهبری در پیام نوروزی 1394، ضمن بیان رابطۀ کارگزاری و کارفرمایی میان دولت و ملت، از مردم برای اعتماد به دولت، دعوت به عمل می‌آورند: «... ملّت به دولت که کارگزار کارهای او است به معنای حقیقی کلمه اعتماد کند (پیام نوروزی 01/01/1394)». پیش‌ازاین نیز ایشان اعتماد مردم به نهادهای حکومتی را به‌مثابه موجبات قوام جمهوری اسلامی ایران یادکرده‌اند (بیانات در دیدار جوانان و دانشجویان سیستان و بلوچستان، 06/12/1381)». همان‌طور که دیده شد، یکی از راه‌هایی که رهبر معظم انقلاب برای پیشبرد اهداف جمهوری اسلامی ایران پیش روی دولت و ملت قرار می‌دهد، جلب اعتماد متقابل میان دولت و ملت است که می‌توان آن را از مدخل کلیدواژه‌های «اعتماد»، «اعتماد سیاسی» و «اعتماد نهادی» وارد فضای علمی و آکادمیک کرد.
- ۹۴/۰۲/۰۶
مفهوم اعتماد نهادی
اعتماد عبارت است از «انتظار برآورده شدن نیازهای شخصی و اینکه می‌شود روی دنیا یا منابع خارجی حساب کرد (اریکسون، 1380،10)». سیدامامی و منتظری مقدم نیز در پژوهش خود، «اعتماد» را گونه‌ای جهت‌گیری ذهنی مبتنی بر ارزیابی فرد می‌دانند که به وثوق و اطمینان به کسی یا چیزی اشاره دارد (سید امامی، منتظری مقدم، 1391، 194). از سوی دیگر، اعتماد را می‌توان انتظار قابل پیش‌بینی بودن رفتار دیگران دانست و عدم اعتماد را انتظار رفتار موذیانه و یا غیرقابل‌اعتماد دیگران معرفی کرد (اینگلهارت، 1373، 447)». اعتماد مردم به نهادها و سازمان‌ها یا همان اعتماد نهادی نیز، در همین چهارچوب می‌گنجد؛ بدین معنا که اعتماد نهادی عبارت است از انتظار ذهنی مردم نسبت به حصول نتایج مثبت از عملکرد نهادها و سازمان.
اهمیت اعتماد نهادی
از دیدگاه مدیریت دولتی، مسئولیت و حجم کاری زیاد و حوزه فعالیت گستردة دولت، خود از علل بی‌اعتمادی به آن است؛ زیرا حجم مسئولیت‌های دولت با توجه به بودجة محدود، به حدّی وسیع است که دولت از توان لازم برای انجام همة تعهدات برخوردار نیست (خانباشی و همکاران، 1391، 78). ازاین‌رو دولت برای جلب اعتماد، باید راه‌هایی علاوه بر افزایش کارآمدی را پیش بگیرد که می‌توان آن را «اعتمادسازی» نامید. در اعتمادسازی برای نهادها، فضایی نسبت به نهادها ایجاد می‌شود که نهادها، صرف‌نظر از کارآمدی، قابل‌اعتماد می‌شوند. اعتماد مردم به نهادهای دولتی، منجر به ایجاد پیوند میان شهروندان و آن نهادها می‌شود که مدیریتِ دولتیِ اثربخش و دارایِ مشروعیت، منبعث از این پیوند و اعتماد دوطرفه است (ساعی و بخشی، 1391: 16).
از سوی دیگر، کاهش اعتماد به نهادهای سیاسی همواره یکی از موانع کارآمدی ادارة کشور، پیشبرد سیاست‌های تنظیمی دولت و همچنین عدم پشتیبانی مردم از آن در شرایط بحرانی معرفی‌شده است (سید امامی، منتظری مقدم، 1391، 191)؛ اما در صورت وجود اعتماد به دولت، جهت اجرای سیاست‌های تنظیمی دولت، رضایت جانشین اجبار می‌شود و مردم به‌صورت داوطلبانه به اجرای سیاست‌ها کمک می‌کنند (خانباشی و همکاران، 1389، 31). به اعتقاد پارسونز، از جملة دیگر کار ویژه‌های اعتماد، ایجاد اتحاد و انسجام اجتماعی می‌باشد (طالبی و همکاران، 1387،190) که این انسجام لازمة تحقق «دولت، ملت، همدلی و هم‌زبانی» می‌باشد.
نقاط تماس نهادها و پیامدهای سیاستی آن
نقاط تماس در هر سازمان و ارگان، همان بخش‌هایی از نهادها می‌باشد که مردم با آن‌ها در ارتباط هستند. ازنظر گیدنز، نقاط تماس هرچند که نقاط آسیب‌پذیری نظام‌های انتزاعی را نشان می‌دهند؛ اما در ضمن، همان پیوندگاه‌هایی هستند که در آنجا اعتماد را می‌توان حفظ یا بنا کرد (گیدنز، 1380، 105). حساسیت‌ها نسبت به نقاط تماس به نحوی است که اگر کنشگر، تجارب ناخوشایندی در یک نقطة تماس نسبت به نظام‌های تخصصی داشته باشد، رابطة اعتماد آمیز فرد با نظام‌های تخصصیِ موردنظر، قطع خواهد شد. این نقاط تماس، به کنشگران، اعتماد همراه با آسودگی خاطر می‌دهد (گیدنز، 1384، 108).
بررسی سخنان مقام معظم رهبری در آغاز سال 1394 و نام‌گذاری ایشان بر این سال، نشان دهندة اهمیت اعتمادسازی هرچه بیشتر نسبت به دولت و نهادهای آن می‌باشد. تردیدی وجود ندارد که برای هم‌دل و هم‌زبان شدن دولت و ملت، باید اعتماد قوی میان این دو شکل بگیرد. اعتماد عمومی در پشتیبانی از تدوین و اجرای خط‌مشی‌های عمومی و همین‌طور همراهی و همکاری اثربخش شهروندان نقش محوری ایفا می‌کند (خانباشی و همکاران، 1389،60)؛ لکن شایسته است دولت، در کنار افزایش کارآمدی، توجه خود را بر کنترل نقاط تماس در سازمان‌ها و نهادهای دولتی متمرکز کند تا بتواند نتایج مطلوب‌تری را از سیاست‌های خود دریافت کند.
درنهایت پیشنهاد نگارندگان این سطور جهت اعتلای سطح اعتماد مردم نسبت به نهادها، کنترل نقاط تماس در نهادهای دولتی می‌باشد. منظور از کنترل نقاط تماس، به کار بردن اصول روانشناسی در روابط بین شخصی، رعایت عدل و انصاف، القای اثربخشی برای ارباب‌رجوعان، تلاش برای ایجاد اعتبار اخلاقی، در نظر گرفتن حقوق حمایتی برای ارباب‌رجوعان و ارتقای سطح پاسخگویی به آنان می‌باشد که هریک از آنان نیازمند بحث فراوان است.
استفاده از مطالب با ذکر منبع آزاد است.
متون سیاستی منتشرشده در شمس، بیانگر دیدگاه نویسندگان بوده و لزوماً نظر این شبکه نیست.
منابع
- امیرکافی، مهدی. (1380). «اعتماد اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن»، نمایه پژوهشی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. شماره 18.
- اینگلهارت، رونالد. (1373). تحول فرهنگی در جامعه پیشرفته صنعتی، تهران: روزنه.
- خانباشی، محمد؛ زاهدی، شمس‌السادات؛ الوانی، سید مهدی. (1389). «پاسخگویی؛ بستری برای تقویت اعتماد عمومی»، پژوهشنامه نظم و امنیت انتظامی، شماره 2، تابستان.
- خانباشی، محمد؛ زاهدی، شمس‌السادات؛ الوانی، سید مهدی. (1391). «نقش عوامل راهبردی محیطی در تبیین اعتماد سیاسی»، چشم انداز مدیریت دولتی، شماره 10، تابستان.
- خانباشی، محمد؛ زاهدی، شمس السادات؛ الوانی، مهدی؛ قربانی زاده، وجه الله. (1389). «الگویی فراگیر برای مطالعه عوامل استراتژیک محیطی مؤثر بر اعتماد سیاسی»، پژوهش نامه نظم و امنیت انتظامی، شماره 12.
- ساعی، علی؛ بخشی، قدیر. (1391). «تبیین جامعه شناختی اعتماد اجتماعی به پلیس»، مطالعات امنیت اجتماعی. شماره 30.
- سید امامی، کاووس؛ منتظری‌مقدم، رضا. (1391). «نقش فرهنگ اعتماد و عملکرد نهادهای سیاسی در ایجاد اعتماد سیاسی»، پژوهشنامه علوم سیاسی، شماره 28، پاییز.
- طالبی، ابوتراب؛ حیدری، سیامک؛ فاطمی نیا، سیاوش. (1387). «عوامل مؤثر در اعتماد سیاسی: پیمایشی میان دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف»، پژوهشنامه علوم سیاسی، شماره 12، پاییز.
- گیدنز، آنتونی. (1380). جهان رها شده، مترجم: علی اصغر سعیدی و یوسف حاج عبدالوهاب، تهران: نشر علم و ادب.
- گیدنز، آنتونی. (1384). پیامدهای مدرنیت، مترجم: محسن ثلاثی نشر، تهران: نشر مرکز.